Het platform, de markt en de menselijke behoeftes
Ik schrijf dit stuk als reactie op een artikel op de Aeon website over de effecten van digitalisering op arbeid.
Bedrijven zijn lange tijd de meest effectieve vorm geweest in de economie. Een bedrijf heeft personeel, kennis en organisatie in huis en tot voor kort was dit de meest voordelige manier van produceren.
Echter sinds de digitale revolutie vormen platforms een serieus alternatief voor het bedrijvenmodel. Facebook, Google, Amazon, Apple, Uber, e.d. zijn belangrijke spelers in de vorm van gecentraliseerde netwerken. Deze platforms verstoren het duidelijke onderscheid dat bestond tussen producent en consument. Platforms zijn marktplaatsen waar aanbieders en kopers elkaar vinden. Door interactie (handel) via het platform wordt economische waarde gegenereerd, deze kan terugvloeien naar de werkers of afgeroomd worden door aandeelhouders en eigenaren.
Platforms en automatisering veranderen niet alleen de relatie tussen producent en consument, maar ook hoe het werk wordt uitgevoerd. Digitale techniek maakt van banen taken en deze worden uitgevoerd door een mix van mensen en algoritmes. Of je nu een Uber chauffeur, een financieel analyst via Upwork, of een softwareontwikkelaar die taken uitvoert in het Google of Amazon’s ontwikkel netwerk. Je werk hangt af van het cyclische aanbod, maar ook je vermogen je te onderscheiden van anderen in de competitie om werk, etc. Voeg hier dreiging van doorgaande automatisering en de komst van kunstmatige intelligentie en het resultaat is een survival-of-the-fittest scenario, waar alleen de meest genadelozen en meest kundigen een kans hebben.
Dit heeft verregaande consequenties voor hoe we omgaan met onze menselijke natuur en onze behoeftes. Er wordt in het artikel een voorbeeld gegeven van het bedrijf Zappos, een digitale schoenen en kleding shop eigendom van Amazon.
In 2013 hebben ze een systeem ingevoerd dat bekend staat als ‘holacracy’, een zelforganiserende methode uitgevonden door een software engineer. In plaats van in piramide vormige hiërarchieën zijn holacratien georganiseerd rond ‘cirkels’; iedere cirkel omvat een traditionele functie zoals bijvoorbeeld marketing. Er zijn ook ‘subcirkels’ die focussen op specifieke projecten of taken. Niemand weerhoudt werknemers om vrij te bewegen tussen de subcirkels om hun doelen te bereiken. Daarvoor in de plaats begeleidt software de samenwerking en functioneren van individuen. ‘Tactische meetings’ zorgen ervoor dat medewerkers van de nodige feedback worden voorzien binnen een nauw omschreven protocol.
Ondanks de flexibiliteit en efficiency die holacracy belooft, is er kritiek vanuit deelnemers en onderzoekers omdat het de emotionele behoeftes van werknemers geen plek geeft. Het reduceert mensen tot een programma dat draait op het ‘operating system’ van het digitale kapitalisme. Ook Uber medewerkers voelen zich minder mens en meer robot, gemanipuleerd door de app die ze precies vertelt wat ze moeten doen. Door banen in taken op te splitsen en de toewijzing te automatiseren lopen menselijke arbeiders het risico te worden vervangen door software programma’s van de toekomst.
Ik citeer hier dit voorbeeld omdat het volgens mij de essentie van de transitie bevat en dus ook de oplossingsrichting van de platforms van de toekomst. In het artikel wordt betoogd voor een decentrale Uber, waarbij de winst niet wordt afgeroomd maar terugstroomt naar de werkers. Dit is de meest logische stap om de verdeling van de lusten en de lasten rechtvaardiger te maken. Het artikel besluit met een toekomst beeld.
In de toekomst kan men zich voorstellen dat een onderling verbonden ecosysteem of collectivistische groepen diensten en goederen leveren. Waar eens bedrijven waren vinden we een netwerk van cellen zonder hiërarchische opbouw die samenwerken voor het algemeen belang. De traditionele structuur van het bedrijf heeft haar houdbaarheidsdatum bereikt. Maar als mensen de platform economie omarmen en het eigenaarschap verplaatsen naar de werkers ontstaat er een meer gelijkwaardige, veerkrachtigere en democratische samenleving.
Dat is nogal wat, daar kan niemand tegen zijn. Maar er ontbreekt iets en dat mis ik in veel toekomstbeelden. Hoe ziet dit eruit in het alledaagse, die gelijkwaardige, veerkrachtige en democratische samenleving. Waar is de mens ? Waar is plaats voor ons unieke mens-zijn ? Wat is de plek van de natuur ? Hoe wordt waarde gecreerd ?
Dit leidt naar de vraag wat is de zin van dit alles en direct daaraan gerelateerd wat is de zin ven het leven. Die gelijkwaardige, veerkrachtige en democratische samenleving, dat is het oude socialistische, humanistische ideaal, direct voorkomend uit het modernisme (reductionisme). Deze zienswijze doet precies dat wat ze bekritiseren in dit artikel, namelijk de mens reduceren tot iets hanteerbaars. In dit geval een via platforms maakbare interacterende tevreden kluwen, waar leidt tot toe? Welke waarde wordt hier gecreerd ? De waarde van tevredenheid, dat lijkt me niet, want dan zou verandering zinloos worden. We zouden richting een paradijselijke eeuwigdurende toestand gaan. Wat ik hier doe is de redenering doortrekken tot het absurde. En toch is dit wat we nastreven: eeuwige gelukzaligheid. Maar lieve mensen, dat bestaat toch niet. Zoals Johan Cruijff altijd zei: ‘Ieder nadeel heeft zijn voordeel’. Zo heeft ieder voordeel ook zeker zijn nadeel. Het toekomstbeeld benaderd de mens als een stabiele factor en dat is het geenszins. We zijn complexer dan welk systeem dan ook en overleven ze allemaal, zij het met de nodige schade, vette pech en dom geluk. Zie hier de mens, zie hier zijn wetenschap, waartoe ?
Tot zover de existentiële kwestie, die ik vaak mis bij academische discussies, omdat er niets over valt te bewijzen en het er dus ‘in principe’ niet is. Wittgenstein heeft geschreven: ‘waar je niet over kunt praten moet je zwijgen’. Dat bedoelde hij als filosoof/wetenschapper niet als mens. Als mens vond hij ‘dat’ waarover we niet kunnen spreken het belangrijkste van het leven is. Juist dat is wat ons menselijk maakt was zijn opinie. En juist dat mis ik in het artikel en in wetenschappelijke discussies. Waar en hoe kunnen we leven in de toekomst tijdens het werken aan een gelijkwaardige, veerkrachtige democratische samenleving. Want dat zal niet vanzelf gaan en natuurlijk onze constante aandacht behoeven.
Wat zijn de 'emotionele behoeftes' van werknemers ? Als we even bij de psychologie over de schutting kijken zien we het meteen, intimiteit, erkenning, autonomie, uitdaging, spel, geborgenheid, gezondheid en veiligheid. Dit zijn nu juist allemaal behoeftes, die niet duurzaam(!) door de digitale wereld bevredigd worden, maar juist geëxploiteerd als basis van een verdienmodel. Waarom zouden wij er anders zo massaal verslaafd aan raken onderwijl elkaar de voordelen toeschreeuwend in termen van geld en snelheid. Deze 'emotionele behoeftes' zijn slechts analoog in de echte wereld 'duurzaam' te bevredigen. Daar horen ze ook thuis, zijn ze als een vis in het water of waren ze dat ? Hebben we ons mens-zijn verleerd of zijn we gewoon geëvolueerd en waarheen gaan we dan en hebben we daar digitale techniek bij nodig?
Dit zijn vragen die ik belangrijker vind dan of iets rechtvaardigheid is, ik leg later uit waarom. Onze grootste waarde – ons mens-zijn – met al haar wonderlijke mysteries, verhalen en dromen zouden we als uitgangspunt dienen te nemen voor de digitale wereld. We zouden onszelf niet tot slaaf moeten willen maken van het al maar meer, sneller en beter. Het is niet erg als machines ons werk overnemen, als ze dat maar goed doen en ons niet opjagen in een richting waar we niet heen willen. Nu is het zo dat werkers/mensen zich aan machines of digitale systemen (wat hetzelfde is) moeten aanpassen en dat service door echte mensen steeds meer een privilege wordt. Rijken laven zich zoals wij allen aan het mens zijn en doen dit wellicht iets te uitbundig. Dit is dan ook ons 'natuurlik gedrag' en dat is dus steeds minder bereikbaar voor grote delen van onze samenleving.
Kan de digitale techniek daarbij helpen? Natuurlijk ik durf zelfs te stellen de digitale techniek heeft ons hierin verzeild doen raken, nu haalt ze er ons ook weer uit. Kijk dit vind ik nu een hoopgevender toekomstbeeld. De oplossing is altijd kinderlijk eenvoudig, als je deze eenmaal ziet. Kijk met een afstandelijke bril naar de wereld, die van een buitenaards wezen bijvoorbeeld. Die ziet ons mensen wriemelen en ziet dat de leiders zich anders gedragen dan de volgers. De ene zorgt voor de ander zoals mieren dat ook in rigide rangorde en taakverdeling doen. Maar ze zien ook dat er enorm veel gewone mensen zijn, die zich gemeenschappelijk organiseren in omschreven patronen en groepen, die weinig van doen hebben met de machtsstructuren. Dat is ons bosjesmannen-gedrag, dat heb ik van een ander artikel op wederom de voortreffelijke aeon site (een aanrader). Ongelijkheid zit mensen meer dwars dan armoede.
Ik zal het artikel hier niet citeren. Maar het komt erop neer dat de bosjesmannen al 70.000 jaar een stabiele gemeenschap vormen en ze zijn hiermee recordhouder van onze soort. Antropologen beschouwen dit dan ook als onze ‘natuurlijke’ manier van organiseren. Jalousie speelt hierbij een centrale rol en alles wordt gedeeld op een natuurlijke manier. Een jager kan zich er niet op voorstaan dat hij een prooi heeft geschoten, want dan wordt hij uitgelachen en neergezet als opschepper. Dit gebeurd overigens op een vriendschappelijke manier en is zeer effectief want ze werken maar 2 uur per dag en zijn goed doorvoed en gezond. Dat is de reden dat ik rechtvaardigheid geen belangrijk thema vind, want dat is nu juist wat zich tussen vormt tussen mensen in gemeenschappen en dat vinden we belangrijker dan armoede! Dat zit dus wel snor.
We zouden onze gemeenschap moeten organiseren met de manier waarop bosjesmannen dat doen. En dat kan. Als we naar ratten kijken zien we het opmerkelijke feit dat als je tamme ratten in een omgeving met wilde ratten plaats deze eerste zeer snel 'verwilderen' en het gedrag van hun soortgenoten overnemen. Dit zou dan ook voor mensen kunnen gelden, als we ze in een omgeving brengen waar ze hun natuurlijk gedrag kunnen tonen, ze dit dan ook doen. dat is overigens ook wat we observeren in onze praktijk.
Met andere woorden verdeel het noodzakelijke werk en de taken onderling en naar eigen keuze op een 'natuurlijke manier'. Zo doen bosjesmannen dat, ze verdelen alles (taken en opbrengst) en zorgen dat er genoeg is voor iedereen. Ze doen niet meer dan het noodzakelijke en de rest van de tijd doen ze andere dingen. In het artikel wordt ook een landbouwstam beschreven waar werk en discipline het belangrijkst is, waar kinderen niet mogen spelen en die veel te veel produceerden. Nee neem dan de bosjesmannen die doen precies genoeg en belangrijk iedereen voegt toe naar eigen kunnen. Dit is onze natuurlijke manier van doen en het is niet heel moeilijk om het te leren als het de norm is (zoals we zagen bij tamme ratten). Maar dat is het niet, de norm is zowat het tegenovergestelde.
Dat is ontmoedigend, maar biedt ook kansen. Het enige waar je voor moet zorgen is dat arbeid gezond, leuk en effectief is. Immers een ontevreden en ongezonde burger kost de gemeenschap veel meer aan gezondheidszorg dan hij oplevert. Mensen aan de onderkant van de samenleving leven gemiddeld 7 jaar korter. Accepteren we dit, terwijl het ons ook nog geld kost. Arbeid is de sleutel om dit te veranderen, arbeid zoals die nu is sluit ons op in systemen, waar we vervangbaar zijn en de winst komt niet ten goede aan de arbeider. Dit kun je digitaal laten terugvloeien maar het is zoals betoogd beter en duurzamer dit direct analoog te laten terugvloeien.
Generaliserend kun je stellen dat we geleefd worden door onze zelfbedachte systemen terwijl we ons stinkende best doen. Daarnaast moeten we voor ons eigen mens-zijn hier een plek zien te veroveren. dit is slechts voor enkelen weggelegd. Terwijl die plek er gewoon is, je moet hem alleen gezamenlijk ontwikkelen. Waar anders kan die zijn dan onder elkaar en in de natuur daar waar je woont. Daar waar we miljoenen jaren waren. Waarom kunnen we de natuur en onze medemens niet verwelkomen en deze beiden een plek geven in ons midden als stadsnatuur (mens, plant en dier), die wij koesteren, verzorgen en waarvan wij samen genieten.
Creatief Beheer werkt al een tijdje vanuit deze gedachte en de verbindende genezende activiteit is ‘tuinieren’ (omgaan met natuur en elkaar). We werken hierbij met een Tuinman(m/v), dit is een autonoom vakman met een opdracht en die is samen en ter plekke (handen in de aarde) te werken aan groene en kindvriendelijke wijken. De praktijk wekt hier als opleiding voor alle betrokkenen (uitvoerders, beleidsmakers, bestuurders en wetenschappers). We hebben onze aanpak stadsgeneeskunde genoemd. Dit is wat ons betreft onderdeel van een inspirerender en actiever toekomstbeeld. Een toekomstbeeld waar onze kinderen weer volop buitenspelen, de natuur en elkaar weer leren kennen als de bron en de zin van het leven. Het mooie is iedereen kan vandaag nog beginnen.
Dit type beelden en uitdagingen mis ik in de meeste wetenschappelijke en beleidsmatige discussies, terwijl ze de meest wonderlijke en fantastische dingen ontdekken en bespreken. Vergeten ze de bron - wij mensen en het leven - mee 5e nemen als toekomstbepalende factor. Denk dat dit te maken geeft met het modernistische ideaal van objectiviteit, dat sinds een aantal eeuwen standaard is in alle maatschappelijke processen. Nu we ontdekken dat alles toch relatief is en onderling verbonden betekent dit dat objectiviteit weliswaar bestaat, maar nooit als fundament kan dienen, omdat het simpelweg geen grond, geen basis heeft. Je bouwt als het ware op drijfzand en dat is wat we nu merken. De ooit zo stevige fundamenten van onze wetenschappelijke en economische vooruitgang zijn niet langer boven twijfel verheven en lijken te bezwijken onder diezelfde vooruitgang die ze veroorzaakt hebben.
Waarom ‘moet’ alles nuttig zijn en ‘moet’ overal aan verdiend worden, kan iets geen nut in zichzelf dienen of voor slechts één mens en misschien daarna voor velen, zoals bij ontdekkers. Hoe kunnen wij daar systematisch over oordelen en ook nog rechtvaardig. Ieder wetenschappelijke artikel eindigt inmiddels gewoontegetrouw met een belofte van een toepassing en een oproep voor meer onderzoek. Laat ik eindigen met een tip voor de lezer mocht u deze alinea bereiken. U kunt u meer mens gaan voelen door te gaan tuinieren, dit is immers van oudsher een universele bezigheid van ons mensen met de natuur als tegenspeler, die verrast, aandacht vraagt en terug geeft. Als je al tuiniert, gebruik vooral je fantasie. Want zoals ooit een beroemde tuinvrouw (Mrs C.W.Earle) zei, ‘Half the interest of gardening is the constant exercise of the imaginatie'. De helft van het belang van tuinieren ligt in het constante oefenen van de verbeelding.
Binnenkort start ik een nieuwe serie over de 'kunst van het tuinieren' als onderdeel van de Cursus Stadsgeneeskunde.
