Dokter Biemans over leefomgeving en leefruimte

Je hebt het steeds over het optimaliseren van de leefomgeving van mensen op wijkniveau. Wat bedoel je daar precies mee ?

Dat is een goede vraag, want daar draait het om bij stadsgeneeskunde. In mijn beleving is gedrag bijvoorbeeld ook omgeving gerelateerd en zelf dus ook omgeving. Ik zou de leefomgeving definiëren als alles wat ons overkomt buiten onze schuld. Simpel gesteld, als je in Eritrea geboren bent of in West Friesland dat is nogal een verschil qua omgeving en dat heeft niet alleen met het klimaat te maken, maar ook met economie, cultuur en ga zo maar door. Om aan te geven dat onze leefomgeving niet slechts fysiek is gebruik ik vaak de dichtregel van Jules Deelder: ‘de omgeving van de mens is de medemens’. Deze zin slaat precies de spijker op de kop.

Hoe dat zo?

Zoals ik al heb beschreven in mijn laatste essay is de basis van ons kennen een construct en dit kan veranderen. Dus als je mensen ziet als individuen met een eigen vrije wil, verantwoordelijkheid e.d. heb je een probleem om te begrijpen hoe we met elkaar omgaan. Er is dus een nieuw mens- en wereldbeeld nodig om dit te kunnen begrijpen.

Leg uit

Alles is relatief en verbonden met een context, die voor betekenis zorgt. dit geldt ook voor dat wat we 'eigen verantwoordelijkheid' noemen. Heb hier vaak over geschreven, eigen verantwoordelijkheid is alleen dan geldig als mensen ook de mogelijkheid en middelen hebben om deze verantwoordelijkheid vorm te geven en daar wringt de schoen. Mensen aan de onderkant hebben niet de middelen en mogelijkheden om gezond te kunnen leven. Dus als je dit niet juist interpreteert krijg je een onrechtvaardigheid in de samenleving waarbij een groot deel buiten hun schuld in een ziekmakende omgeving leven. Het ironische is ook nog eens dat ze daar vaak zelf de schuld van krijgen.

Wat gebeurd er in bijna iedere discussie over deze kwestie? Rechts vindt dat het hun eigen verantwoordelijkheid is en gaat volledig voorbij aan het feit dat niet ieder mens dezelfde capaciteiten en mogelijkheden heeft. En links vind deze mensen zielig en vind dat ze geholpen moeten worden uit solidariteit. Dit is misschien wat gechargeerd maar beide kampen gaan uit van ‘individuele verantwoordelijkheid’, waarbij links solidair (zielig) is en rechts competitief (zoek het zelf uit).

Hoe ziet dat andere mensbeeld er dan uit?

Wij zijn eenheden in tijdruimte gevangen en verbonden in het eeuwige nu. Dit beeld past beter bij de huidige stand van de wetenschap en filosofie en maakt het mogelijk deze problematiek fris te bezien en te begrijpen, zodat het ook oplosbaar wordt.

Waar is dan die 'eigen verantwoordelijkheid' gebleven ?

Tijdens mijn research over het gedrag van ratten in verband met ons project Rattenparadijs stuitte ik op een experiment beschreven in het uitstekende boek over Ratten uit 1977 van Maarten ’t Hart. Dit experiment zette me aan het denken en op bracht me op een idee, hoe je de ‘eigen verantwoordelijkheid’ kunt benaderen in het nieuwe mensbeeld.

Zal het zo kort mogelijk uitleggen. Ratten zijn sociale dieren en vormen groepen (roedels), deze variëren qua grootte tussen de 10 en 150 ratten. Ratten gebruiken als ze hun schuilplaats verlaten altijd dezelfde looppaden, deze worden wissels genoemd. H.J. Telle, een Duits onderzoeker uit de jaren ‘60 vorige eeuw had twee kleine roedels (minder dan 20 ratten) ontdekt die in hetzelfde gebied leefden. De dieren van één van de beide roedels werden omgebracht. Nadat Telle dat roedel verwijderd had zette hij zes andere dieren uit, die afkomstig waren uit een andere streek. De nieuwe dieren gebruikten de wissels van zowel de dode als de levende roedel. Maar die laatste wissels werden heftig verdedigd door de oorspronkelijke bewoners. Na enige weken liepen de zes uitgezette dieren nog slechts op de wissels van de omgebrachte roedel. In één zelfde gebied kunnen dus twee roedels leven zonder onderlinge agressie, mits ieder dier alleen de wissels van zijn eigen groep bewandelt. Elk dier kan de wissels herkennen, omdat alle dieren met urine telkens de wissels merken. Wissels en holen vormen samen het territorium van een roedel bruine ratten.

Wat heeft dat met mensen te maken ?

Ondanks het feit dat ratten qua gedrag heel veel op ons lijken gaat het mij hier om het feit dat twee groepen ratten volledig langs elkaar heen kunnen leven in hetzelfde gebied. Dit is een stabiele toestand en conflicten ontstaan daar waar de wegen kruisen of nieuwe dieren de wissels betreden. Wilde bruine ratten vallen elkaar njet aan buiten deze wissels!

Als we het nu hebben over de leefomgeving van een mens, doen we nu net alsof bijvoorbeeld de buitenruimte een geheel is, maar dat is niet zo. Daarom is dat beeld van de rattenpaden zo mooi. In feite geldt dit ook voor mensen. Las laatst een artikel over rijke mensen in New York, dat die zwervers simpelweg niet zien. Dit is dus bijna een zelfde beeld, die rijken lopen ‘op andere paden’ in een stad en komen elkaar dus niet tegen. Ze leven feitelijk in verschillende ruimten in dezelfde omgeving. Conflicten ontstaan langs de grenzen van deze ruimten, wanneer de paden elkaar kruisen. Zo ontstaan in het uitgaansleven vaak conflicten op plekken waar verschillende groepen elkaar ontmoeten op straat of in de snackbar na een avondje stappen.

Ik raak je kwijt ?

Logisch, want jij zit in een andere ruimte, als je in mijn ruimte komt kun je het zien.

Hoe kom ik in jouw ruimte ?

Via dat nieuwe mens- en wereldbeeld en dan richting ‘eigen verantwoordelijkheid’. Volg mij maar, als wij eenheden in tijdruimte zijn, leven wij in 3 gescheiden leefvelden te weten; fysiek, sociaal en mentaal. Deze velden komen in ons samen in het 'eeuwige nu' waarin wij leven. Ze vormen een geheel, echter we kunnen ze niet als een geheel zien. We zien steeds of het ene of het andere, bijvoorbeeld ons lichaam is fysiek (tastbaar) en onze geest mentaal (niet tastbaar) de wetenschap heeft obsessief gezocht naar de verbinding en die is niet gevonden. Lichaam en geest is immers één ding en dat is wat mij betreft ook de reden dat je nooit de verbinding zult vinden. Het sociale leefveld verbindt de twee in onze waarneembare werkelijkheid; de wereld. Voor de interactie met elkaar en de omgeving (natuur) hebben we een lichaam en geest voor nodig. Vandaar dat ik opmerkte dat Jules Deelder de spijker precies op de kop sloeg.

Onze levensruimte (territorium) bevindt zich tussen ons mensen in dat wat wij cultuur noemen. Neem bijvoorbeeld de Zwarte Pieten discussie dat kun je zien als een territoriumgevecht tussen twee groepen mensen in NL, die elkaars wegen kruisen tijdens dit kinderfeest. Op deze manier kun je veel beter begrijpen hoe de sociale dynamiek werkt, die achter deze processen zit. En hoe het fysiek en het mentale worden verbonden in onze sociale werkelijkheid als mensensoort.

Door het racisme of traditie te noemen mis je de essentie en sleept het conflict zich eindeloos voort. Door het te benaderen als een kwestie van ‘levensruimte’ haal je het moralisme eruit en is het gedrag van voor- en tegenstanders te begrijpen. Nu lijkt het alsof je óf voor óf tegen bent, terwijl ik persoonlijk al sinds ik leef een hekel heb aan het sinterklaasfeest om heel andere redenen.

Waarom heb je er dan een hekel aan?

Vanwege het commerciële karakter en de groepsdruk. Je moet meedoen anders ben je spelbederver. Maar goed, dat is mijn mening en van vele ‘witte’ medelanders, maar in de huidige discussie wordt je automatisch in een van de beide kampen geduwd. Het is dus heel belangrijk hoe we hier over praten.

Hoe moeten we hier over praten dan?

Vooruit dan, laat ik deze discussie als voorbeeld nemen. Hoe zit het hier met ‘eigen verantwoordelijkheid en schuld’. Het antikamp verwijt het prokamp racisme en het prokamp verwijt het antikamp onze traditie af te pakken. In feite verdedigt het prokamp hun ‘levensruimte’ waarvan zwarte piet deel uitmaakt. Het zijn dus geen racisten, maar ze uiten zich wel racistisch, omdat ze zich aangevallen voelen. Het antikamp wil als volwaardige zwarte burgers meedoen aan onze samenleving en storen zich aan de continue ‘onbewuste’ vernedering van het prokamp. Door het prokamp hiermee te confronteren begeven ze zich agressief in de levensruimte van ‘witte Nederlanders’, die zien dit als een poging om een 'onschuldig kinderfeestje' kapot te maken.

Het lijkt mij dat als je er zo naar kijkt en ziet dat beide kampen niet werkelijk tegenover elkaar staan, er echt wel een oplossing (weg) te vinden is. En dit is ook wat er uiteindelijk zal gebeuren vermoed ik als de kou uit de lucht is.

Dus dan stel ik jou de vraag, wie is hier verantwoordelijk voor of wie is hier schuldig aan.

Niemand ?

Inderdaad, het overkomt ons en dus is de weg van elkaar beschuldigen niet constructief maar destructief, weliswaar een noodzakelijk onderdeel van een proces waarbij onze levensruimtes veranderen en we onze ‘culturele wandelpaden’ op elkaar afstemmen. Het is logisch dat je als overheid tracht dit niet te laten escaleren.

Als je deze redenering dus loslaat op de kloof tussen arm en rijk en de ‘gevoelde ongelijkheid’ aan de onderkant van onze samenleving. Zie je dat deze discussie sinds een tijdje langzaam maar gestaag richting schuld en boete gaat. De rijken vinden dat ze er hard genoeg voor gewerkt hebben en de armen vinden dat ze ook een deel van de koek mogen.

Vandaar dat ik liever de discussie naar volksgezondheid en leefomgeving trek, dat haalt immers de kou uit de lucht. We zijn als mensen allemaal verantwoordelijk voor onze leefomgeving en dat vinden we ook, alleen staat onze levensruimte in de weg. Iedere stap richting een gezonde leefomgeving voor de zwakkere soortgenoten geeft territoriale conflicten met het rijkere deel der natie. Zo is het historisch gezien tenminste altijd gegaan met conflicten, revoluties en oorlogen tot gevolg.

Hoe los je dat dan op volgens jou ?

Met hele kleine stapjes in de praktijk en met het vormen van een sociale buffer in de directe leefomgeving van mensen. Dat is wat ik stadsgeneeskunde noem, het de-escaleren van de polariserende discussie door deze functioneel te benaderen. Je hoort mij weinig over actuele ‘hete thema’s’, die trekken namelijk de aandacht weg van een constructieve oplossing. Wij gebruiken liever de kleinst gemene deler waar alle mensen zich in kunnen vinden. Dat is wat ik noem gemeenschappelijke grond en daar kunnen we elkaar ontmoeten zonder conflict in een neutrale kennismakingszone en die is er al. Maar die moet wel ontwikkeld worden.

Wat is dan die kleinste gemene deler ?

Groen en kindvriendelijk, daar is werkelijk niemand tegen. Althans ik ben er nog geen tegengekomen en we lopen al een tijdje rond in de Rotterdamse wijken. Wij vermijden dus bewust polariserende thema’s en eigenlijk geeft dat hele prettige en positieve gesprekken.

Is dat niet wegkijken ?

Tuurlijk niet, het is de situatie anders beoordelen en anders benoemen, waardoor het praktisch wordt en oplosbaar. Dat is de aanpak die we voorstaan en die we na 15 jaar experimenteren stap voor stap stadsbreed willen implementeren op de manier zoals wij denken dat het werkt. Vandaar ons Challengetraject met onze petitie ‘breng stadgeneeskunde in de praktijk’ om dit mogelijk te maken en dus het verbindend domein te kunnen ontwikkelen. Heb je al getekend ?